بحران جهانی مقاومت دارویی؛ پایان دوران آنتی بیوتیک ها نزدیک است
پزشکی مدرن در طول یک قرن گذشته توانست با کمک آنتی‌بیوتیک‌ها جان میلیاردها نفر را از مرگ نجات دهد. اما اکنون، همان سلاح نجات‌بخش در حال از دست دادن قدرت خود است. باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر میکروب‌ها با...
پزشکی مدرن در طول یک قرن گذشته توانست با کمک آنتی‌بیوتیک‌ها جان میلیاردها نفر را از مرگ نجات دهد. اما اکنون، همان سلاح نجات‌بخش در حال از دست دادن قدرت خود است. باکتری‌ها، قارچ‌ها و سایر میکروب‌ها با سرعتی بی‌سابقه در برابر داروهای ضدعفونی مقاوم می‌شوند و پزشکان را در برابر عفونت‌هایی قرار داده‌اند که زمانی به‌سادگی درمان می‌شدند. گزارش جدید سازمان جهانی بهداشت (WHO) هشدار می‌دهد که اگر روند کنونی ادامه یابد، بشر ممکن است وارد «عصر پساآنتی‌بیوتیک» شود؛ عصری که در آن حتی یک زخم ساده یا عفونت دندانی می‌تواند مرگبار باشد.
هشدار سازمان جهانی بهداشت درباره افزایش مقاومت دارویی
طبق گزارش تازه سازمان جهانی بهداشت، میزان مقاومت میکروبی یا همان مقاومت ضد میکروبی (AMR) در جهان با سرعتی نگران‌کننده در حال افزایش است. بر اساس داده‌های این سازمان، عفونت‌های خطرناک که دیگر به درمان‌های آنتی‌بیوتیکی پاسخ نمی‌دهند، سالانه حدود ۱۵ درصد رشد داشته‌اند.
در سال ۲۰۲۳، از هر شش عفونت انسانی، یک مورد در برابر داروهای موجود مقاوم بوده و نزدیک به ۴۰ درصد از آنتی‌بیوتیک‌های رایج اثربخشی خود را از دست داده‌اند. این آمار به معنای بازگشت جهان به دوران پیش از کشف پنی‌سیلین است؛ زمانی که یک عفونت ساده می‌توانست جان بیمار را بگیرد. دکتر ایوان هوتین، مدیر بخش مقاومت ضد میکروبی در سازمان جهانی بهداشت، در نشست اخیر اعلام کرد: «مقاومت آنتی‌بیوتیکی اکنون تهدیدی واقعی برای آینده پزشکی است. هرچه دسترسی مردم به درمان‌های مؤثر کمتر شود، احتمال گسترش عفونت‌های مقاوم بیشتر خواهد شد.»
ابعاد جهانی بحران مقاومت آنتی بیوتیکی
برآوردهای جهانی نشان می‌دهد که مقاومت دارویی سالانه جان بیش از یک میلیون نفر را به‌طور مستقیم می‌گیرد و در مرگ حدود پنج میلیون نفر دیگر نقش غیرمستقیم دارد. به بیان دیگر، بحران مقاومت دارویی اکنون از مرگ‌ومیر ناشی از ایدز، مالاریا و سل پیشی گرفته است.
بر اساس پژوهشی که در نشریه علمی The Lancet منتشر شده، اگر اقدام مؤثری صورت نگیرد، تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۳۹ میلیون نفر در سراسر جهان به دلیل عفونت‌های مقاوم جان خود را از دست خواهند داد. این پیش‌بینی نه‌تنها از منظر پزشکی بلکه از جنبه اقتصادی نیز فاجعه‌بار است؛ زیرا هزینه درمان بیماران مقاوم چند برابر بیشتر از درمان‌های معمولی است و بار مالی سنگینی بر دوش نظام‌های سلامت می‌گذارد.
مناطق درگیر و شکاف نابرابری جهانی
میزان مقاومت دارویی در سراسر جهان یکسان نیست و بیشترین شدت آن در مناطق جنوب شرقی آسیا، خاورمیانه و آفریقای سیاه مشاهده می‌شود. در این کشورها، از هر سه عفونت، یک مورد به داروهای متداول پاسخ نمی‌دهد. این رقم تقریباً دو برابر میانگین جهانی است.
ضعف زیرساخت‌های بهداشتی، نبود نظارت کافی بر تجویز دارو، فروش آزاد آنتی‌بیوتیک بدون نسخه و استفاده گسترده از داروها در دامداری‌ها از مهم‌ترین دلایل این بحران هستند. در مقابل، کشورهای توسعه‌یافته با وجود دسترسی بهتر به خدمات بهداشتی، به دلیل مصرف بی‌رویه دارو در بیماران سرپایی، نیز در معرض خطر هستند. این نشان می‌دهد که بحران مقاومت دارویی، مرز جغرافیایی نمی‌شناسد.
چرا مقاومت دارویی اتفاق می افتد؟
مقاومت ضد میکروبی پدیده‌ای طبیعی است؛ باکتری‌ها در طول زمان برای بقا تغییر می‌کنند و خود را با داروها سازگار می‌سازند. اما آنچه امروز خطرناک است، سرعت بی‌سابقه این روند است. استفاده بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها در پزشکی انسانی، دامداری صنعتی و کشاورزی باعث شده که میکروب‌ها در مدت کوتاهی در برابر چندین نوع دارو مقاوم شوند.
وقتی فردی داروی آنتی‌بیوتیک را بدون نسخه مصرف می‌کند یا دوره درمان را نیمه‌کاره رها می‌کند، باکتری‌های ضعیف از بین می‌روند اما گونه‌های مقاوم باقی می‌مانند و گسترش می‌یابند. این روند باعث ایجاد نسل‌های جدیدی از میکروب‌های «فرا مقاوم» شده که حتی قوی‌ترین داروهای موجود نیز بر آن‌ها بی‌اثر است.
تهدید باکتری های گرم منفی
در میان انواع میکروب‌ها، باکتری‌های موسوم به «گرم منفی» (Gram-negative bacteria) خطرناک‌ترین نوع مقاومت دارویی را نشان داده‌اند. گونه‌هایی مانند اشریشیا کلی (E. coli) و کلبسیلا پنومونیه از مهم‌ترین عوامل عفونت‌های ادراری، ریوی و خونی هستند.
این باکتری‌ها دارای غشای محافظی هستند که نفوذ دارو را دشوار می‌کند. در برخی مناطق آفریقا، مقاومت در برابر داروهای گروه سفالوسپورین، که خط اول درمان این عفونت‌ها محسوب می‌شود، به بیش از ۷۰ درصد رسیده است. اگر این روند ادامه یابد، گزینه‌های درمانی مؤثر برای بسیاری از بیماران به‌طور کامل از بین خواهد رفت.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بحران
سازمان جهانی بهداشت هشدار داده است که بحران مقاومت دارویی می‌تواند ضربه‌ای سنگین به اقتصاد جهانی وارد کند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰، کاهش تولید جهانی ممکن است به ۱.۷ تریلیون دلار برسد. هزینه‌های درمانی، بستری‌های طولانی‌تر در بیمارستان‌ها و کاهش بهره‌وری نیروی کار از مهم‌ترین عوامل این زیان اقتصادی هستند.
افزون بر هزینه‌های مالی، این بحران اعتماد عمومی به درمان‌های پزشکی را نیز تضعیف می‌کند. بیماران ممکن است نسبت به مصرف داروها بی‌اعتماد شوند و یا درمان‌های غیرعلمی را جایگزین کنند، که این خود خطرات بیشتری را در پی دارد.
راهکارهای جهانی برای مهار بحران
در میان تمام نگرانی‌ها، نشانه‌هایی از پیشرفت نیز دیده می‌شود. از سال ۲۰۱۵ تاکنون، نزدیک به ۱۴۰ کشور به سامانه جهانی پایش مقاومت میکروبی پیوسته‌اند و تعداد کشورهایی که داده‌های خود را در اختیار سازمان جهانی بهداشت قرار می‌دهند، چهار برابر شده است.
پژوهش‌های تازه همچنین روی تولید آنتی‌بیوتیک‌های نسل جدید، استفاده از باکتری‌خوارها (فاژها) و فناوری‌های ژنتیکی مانند CRISPR متمرکز است تا راه‌های جدیدی برای مقابله با باکتری‌های مقاوم پیدا شود. دکتر سیلویا برتاگنولیو، از مدیران این برنامه، می‌گوید: «افزایش آگاهی جهانی امیدوارکننده است، اما هنوز نیمی از کشورها داده‌های قابل اعتماد ارائه نمی‌دهند. راه درازی تا کنترل بحران باقی مانده است.»
نتیجه گیری
مقاومت دارویی تهدیدی است که آرام اما پیوسته در حال نابودی یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای بشری است. اگر دولت‌ها، شرکت‌های داروسازی و مردم در برابر مصرف نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها اقدامی فوری انجام ندهند، ممکن است جهان به دوران پیشا‌پزشکی بازگردد؛ زمانی که یک زخم ساده می‌توانست مرگبار باشد. آینده درمان به آگاهی، سیاست‌گذاری علمی و همکاری جهانی بستگی دارد. در این نبرد، زمان مهم‌ترین دارو است.