درمان تنبلی چشم بزرگسالان با خاموش سازی موقت شبکیه چشم

تنبلی چشم یا آمبلیوپی یکی از شایع ترین اختلالات سیستم بینایی است که سال ها به عنوان بیماری ای محدود به دوران کودکی شناخته می شد. باور رایج در علم پزشکی این بود که پس از پایان سال های اولیه رشد، امکان اصلاح این اختلال تقریبا از بین می رود. با این حال، پژوهش های جدید در حوزه علوم اعصاب نشان می دهند که مغز بزرگسالان همچنان ظرفیت بازآرایی و بازیابی عملکردهای از دست رفته را دارد.

تنبلی چشم چیست و چرا درمان آن دشوار است؟

آمبلیوپی زمانی شکل می گیرد که یکی از چشم ها در دوران رشد طبیعی خود، اطلاعات بینایی با کیفیت کافی به مغز ارسال نمی کند. این وضعیت می تواند به دلیل انحراف چشم، تفاوت شدید نمره بین دو چشم یا تاری مادرزادی رخ دهد. مغز برای سازگاری، به مرور استفاده از چشم ضعیف را کاهش می دهد.

در نتیجه این فرآیند، مسیرهای عصبی مرتبط با چشم سالم تقویت می شوند و ارتباط های مربوط به چشم تنبل تضعیف می گردند. حتی اگر مشکل فیزیکی چشم در آینده برطرف شود، مغز دیگر توانایی استفاده کامل از آن را ندارد. به همین دلیل، درمان های رایج تنها در کودکی موثر هستند؛ زمانی که انعطاف پذیری عصبی مغز هنوز بالاست.

محدودیت درمان های سنتی در بزرگسالان

درمان استاندارد تنبلی چشم معمولا شامل بستن چشم سالم با چشم بند است تا مغز مجبور شود از چشم ضعیف تر استفاده کند. این روش در کودکان نتایج قابل قبولی دارد، اما در بزرگسالان اغلب بی اثر است.

علت اصلی این ناکارآمدی، کاهش انعطاف پذیری مغز پس از دوران رشد است. مسیرهای عصبی تثبیت شده اند و مغز تمایلی به بازسازی ارتباط های قدیمی نشان نمی دهد. به همین دلیل، سال ها تصور می شد که بزرگسالان مبتلا به آمبلیوپی فرصت درمان را برای همیشه از دست داده اند.

رویکرد جدید MIT؛ بی حس کردن موقت شبکیه چشم تنبل

دانشمندان علوم اعصاب در موسسه یادگیری و حافظه پیکاور در دانشگاه MIT، رویکردی کاملا متفاوت را پیشنهاد کرده اند. این روش نه بر تحریک چشم ضعیف، بلکه بر خاموش کردن موقت آن تمرکز دارد.

در این پژوهش که روی موش های بالغ انجام شد، محققان شبکیه چشم تنبل را تنها برای چند روز به صورت موقت و برگشت پذیر بی حس کردند. نتایج نشان داد که پس از بازگشت فعالیت شبکیه، پاسخ های بینایی مغز به طرز قابل توجهی بهبود یافته است؛ حتی در سنی که مغز دیگر در دوره رشد قرار ندارد.

تفاوت اساسی این روش با درمان های قبلی

درمان های کلاسیک تلاش می کنند مغز را مجبور به استفاده از چشم ضعیف کنند، اما روش جدید مسیر معکوسی را دنبال می کند. در این رویکرد، چشم تنبل به طور موقت از چرخه پردازش خارج می شود.

پژوهشگران مشاهده کردند که این خاموشی کوتاه مدت باعث می شود مغز نوعی بازتنظیم عصبی انجام دهد. پس از فعال شدن دوباره شبکیه، مسیرهای عصبی مرتبط با چشم تنبل فرصت بازسازی پیدا می کنند و عملکرد بینایی بهبود می یابد.

ارتباط این پژوهش با مطالعات پیشین

این مطالعه بر پایه یافته هایی بنا شده که نخستین بار در سال 2021 منتشر شدند. در آن پژوهش، محققان نشان دادند که بی حس کردن موقت چشم سالم می تواند باعث تقویت عملکرد چشم تنبل شود.

اکنون تیم تحقیقاتی MIT این مفهوم را گسترش داده و نشان داده است که حتی بی حس کردن خود چشم تنبل نیز می تواند اثر درمانی داشته باشد. این یافته دیدگاه های پیشین درباره درمان آمبلیوپی در بزرگسالی را به طور جدی به چالش می کشد.

نقش هسته زانویی خارجی در بازنشانی بینایی

پژوهشگران برای درک ساز و کار این پدیده، به بررسی ساختاری کلیدی در مغز به نام هسته زانویی خارجی یا LGN پرداختند. این ناحیه، ایستگاه انتقال سیگنال های بینایی از شبکیه به قشر بینایی مغز است.

نتایج نشان داد زمانی که ورودی شبکیه به LGN قطع می شود، نورون های این ناحیه دچار فوران های شدید الکتریکی می شوند. این الگوی فعالیت مانند یک دکمه ریست عمل می کند و مغز را وادار می سازد تا ارتباط های عصبی خود با چشم تنبل را دوباره سازمان دهی کند.

ابهام ها و مسیر آینده تحقیقات

با وجود نتایج امیدوارکننده، هنوز مشخص نیست چرا قطع موقت ورودی بینایی چنین واکنش بازتنظیمی قدرتمندی را در مغز ایجاد می کند. ساز و کار دقیق این فرآیند همچنان موضوع پژوهش های آینده است.

محققان تاکید می کنند که پیش از هرگونه کاربرد بالینی، لازم است این نتایج در گونه هایی با سیستم بینایی نزدیک تر به انسان و در نهایت در کارآزمایی های انسانی بررسی شود. با این حال، شواهد موجود امید تازه ای برای درمان آمبلیوپی در بزرگسالان ایجاد کرده است.

نتیجه گیری

یافته های جدید دانشمندان MIT نشان می دهد که مغز بزرگسالان برخلاف تصور قدیمی، همچنان ظرفیت بازسازی عملکردهای بینایی را دارد. خاموش کردن موقت شبکیه چشم تنبل می تواند مسیرهای عصبی غیرفعال را دوباره فعال کند و امید تازه ای برای درمان تنبلی چشم در سنین بالا به وجود آورد. اگر این روش در مطالعات انسانی نیز تایید شود، می تواند انقلابی در درمان یکی از رایج ترین اختلالات بینایی جهان ایجاد کند.

این پژوهش در نشریه معتبر Cell Reports منتشر شده است.