خواب و رؤیا: حقیقتی فراتر از مرحله REM
خواب و رؤیا از دیرباز ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. از باورهای اسطوره‌ای گرفته تا پژوهش‌های علمی امروزی، همواره این پرسش مطرح بوده که ما دقیقاً چه زمانی خواب می‌بینیم و چرا این تجربه تا این حد...
خواب و رؤیا از دیرباز ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. از باورهای اسطوره‌ای گرفته تا پژوهش‌های علمی امروزی، همواره این پرسش مطرح بوده که ما دقیقاً چه زمانی خواب می‌بینیم و چرا این تجربه تا این حد مرموز و در عین حال رایج است. بسیاری تصور می‌کنند که رؤیا فقط در مرحله‌ای خاص از خواب به نام «خواب با حرکت سریع چشم» یا همان REM رخ می‌دهد؛ اما تحقیقات جدید نشان می‌دهد ماجرا پیچیده‌تر از این است.
آیا دیدن رؤیا فقط در مرحله خواب REM اتفاق می افتد؟
برای سال‌ها تصور غالب این بود که انسان فقط در مرحله خواب REM رؤیا می‌بیند. دلیل این باور هم ویژگی‌های منحصر به‌فرد این مرحله است: حرکات سریع چشم، فلج شدن بدن برای جلوگیری از اجرای فیزیکی خواب‌ها و شباهت فعالیت مغزی به حالت بیداری. همین نشانه‌ها باعث شد دانشمندان خواب REM را معادل رؤیا در نظر بگیرند. اما امروزه تحقیقات عصب‌شناسان نشان داده است که این تصور کامل و دقیق نیست.
- خواب REM حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از کل زمان خواب شبانه را تشکیل می‌دهد.
- در این مرحله، رؤیاها معمولاً داستان‌وار، روشن و پرجزئیات هستند.
- با این حال، پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند که رؤیا در سایر مراحل خواب نیز رخ می‌دهد، هرچند با کیفیتی متفاوت.
رؤیا در مراحل غیر REM یا NREM
خواب NREM که بیشتر چرخه خواب را شامل می‌شود، در گذشته «خواب بی‌رویا» تصور می‌شد. اما شواهد تازه نشان داده‌اند که حتی در این مراحل هم ذهن انسان فعال است و تصاویری شبیه رؤیا تولید می‌کند. تفاوت اصلی در کیفیت و وضوح این رؤیاهاست.
- خواب‌های NREM معمولاً کوتاه‌تر، ساده‌تر و کم‌جزئیات‌تر هستند.
- در این مرحله بیشتر به افکار پراکنده و تصاویر ذهنی شبیه‌اند تا داستانی منسجم.
- در برخی مواقع، خواب‌های NREM می‌توانند به‌شکل شگفت‌آوری به خواب‌های REM شباهت پیدا کنند.
شواهد علمی از پژوهشگران
دانشمندان با آزمایش‌های دقیق به بررسی این موضوع پرداخته‌اند. برای مثال، ایزابل آرنولف، عصب‌شناس دانشگاه سوربن، با دارو مرحله REM را در گروهی از افراد سرکوب کرد. جالب اینجا بود که حتی بدون ورود به این مرحله، افراد هنگام بیدار شدن گزارش کردند که رؤیا دیده‌اند.
از سوی دیگر، فرانچسکا سیکلاری، پژوهشگر مؤسسه علوم اعصاب هلند، با استفاده از الکتروانسفالوگرافی (EEG) نشان داد که شباهت‌هایی میان الگوهای مغزی رؤیا در REM و NREM وجود دارد. او کشف کرد هرچه امواج مغزی کندتر باشند، احتمال یادآوری خواب کمتر می‌شود.
رؤیا و خلاقیت؛ از دالی تا ادیسون
رؤیاها تنها تجربه‌های شبانه نیستند، بلکه می‌توانند منبع الهام و خلاقیت باشند. نقاش معروف سالوادور دالی و مخترع مشهور توماس ادیسون هر دو از خواب‌های کوتاه برای تحریک خلاقیت استفاده می‌کردند. آن‌ها اجازه می‌دادند برای چند لحظه به خواب روند و در مرز بین خواب و بیداری، ایده‌های تازه‌ای به ذهنشان خطور کند.
این مثال‌ها نشان می‌دهد رؤیا فقط محصول REM نیست، بلکه حتی در لحظات گذار از بیداری به خواب یا بالعکس نیز می‌تواند نقش‌آفرینی کند.
چرا رؤیا می بینیم؟ پرسشی همچنان بی پاسخ
با وجود پیشرفت‌های علمی، هنوز به‌طور کامل مشخص نیست چرا انسان‌ها رؤیا می‌بینند. برخی نظریه‌ها معتقدند رؤیا نقش مهمی در پردازش خاطرات، تثبیت یادگیری و تنظیم احساسات دارد. برخی دیگر آن را نوعی شبیه‌سازی ذهنی برای مواجهه با شرایط واقعی زندگی می‌دانند.
- رؤیا می‌تواند به ذهن فرصتی برای سازمان‌دهی اطلاعات بدهد.
- ممکن است در کاهش اضطراب و پردازش هیجانات مؤثر باشد.
- مطالعه رؤیاها دیدگاهی منحصر به‌فرد درباره عملکرد مغز در غیاب محرک‌های بیرونی فراهم می‌کند.
نتیجه گیری
رؤیا دیدن فقط محدود به مرحله خواب REM نیست، بلکه در مراحل مختلف خواب، حتی در خواب NREM نیز می‌تواند رخ دهد. تفاوت اصلی در کیفیت، وضوح و ساختار این خواب‌هاست. آنچه روشن است این است که رؤیاها بخشی جدایی‌ناپذیر از تجربه انسانی‌اند و همچنان اسرار زیادی درباره آن‌ها کشف‌نشده باقی مانده است. دانشمندان امیدوارند با پژوهش‌های بیشتر، به درک عمیق‌تری از کارکرد مغز و نقش رؤیاها در زندگی ما دست یابند.