اختلال خودزنی چیست؟ چرا برخی افراد خودشان را آزار می‌ دهند؟

خودزنی یا رفتارهای خودآسیب‌زننده (Self-Harm / Non-Suicidal Self-Injury – NSSI) به رفتاری گفته می‌شود که در آن فرد به‌طور عمدی به بدن خود آسیب وارد می‌کند بدون آنکه قصد مرگ داشته باشد. این رفتار معمولاً به عنوان پاسخی ناسالم به احساسات شدید، درد روانی، یا فشارهای درونی استفاده می‌شود. خودزنی را نمی‌توان ساده‌انگارانه یا تنها یک «جلب توجه» در نظر گرفت؛ بلکه معمولاً نشان‌دهنده پریشانی عمیق روانی است. شناسایی به‌موقع این اختلال، آموزش جامعه و مداخلات حرفه‌ای می‌تواند تأثیرات زیان‌بار آن را کاهش دهد.

تعریف اختلال خودزنی

اختلال خودزنی به یک الگوی تکرارشونده از آسیب‌زدن عمدی به خود گفته می‌شود که بدون هدف خودکشی انجام می‌گیرد. این رفتار می‌تواند شامل بریدن پوست، سوزاندن بدن، زدن به خود، کندن مو یا وارد کردن اجسام خارجی به بدن باشد. در دسته‌بندی DSM-5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی)، این اختلال در رده اختلالات نیازمند پژوهش بیشتر (Condition for Further Study) طبقه‌بندی شده و معمولاً با سایر اختلالات مانند افسردگی، اضطراب، اختلال شخصیت مرزی (BPD) و اختلالات خوردن همراه است.

افراد درگیر خودزنی اغلب از احساساتی چون شرم، خشم، طردشدگی یا اضطراب شدید رنج می‌برند و از این رفتار به‌عنوان راهی برای کنترل یا مهار این احساسات استفاده می‌کنند. خودزنی می‌تواند موقتی موجب تسکین فرد شود، اما در درازمدت موجب تشدید احساسات منفی و چرخه معیوب آسیب می‌شود.

انواع رفتارهای خودآسیب‌ زننده

خودزنی انواع گوناگونی دارد که بسته به فرد، فرهنگ، جنسیت، و سابقه روانی ممکن است شکل‌های متفاوتی به خود بگیرد. این رفتارها معمولاً در خفا انجام می‌شوند و اغلب فرد سعی در پنهان کردن آن دارد. شناخت انواع آن برای تشخیص به‌موقع و صحیح بسیار اهمیت دارد.

بریدن پوست (Cutting): شایع‌ترین نوع خودزنی که با اشیای تیز مانند تیغ یا چاقو انجام می‌شود. نواحی هدف اغلب مچ دست، ران یا بازو هستند.
سوزاندن پوست (Burning): شامل تماس دادن پوست با سیگار، شعله یا اجسام داغ برای ایجاد سوختگی و درد.
کوبیدن یا زدن به خود (Hitting): مشت زدن به دیوار، کوبیدن سر، یا استفاده از اشیا برای ضربه زدن به بدن.
کندن موها (Trichotillomania): نوعی اختلال وسواس فکری-عملی که شامل کندن مداوم موهاست؛ اغلب با اضطراب یا تنش همراه است.
بلعیدن اجسام غیرخوراکی: خوردن اشیای تیز، سمی یا غیرقابل هضم که نوعی خودآزاری داخلی به شمار می‌رود.
اختلالات تغذیه‌ای شدید: پرخوری عصبی یا بی‌اشتهایی عصبی نیز در برخی موارد به‌عنوان نوعی خودآزاری غیرمستقیم در نظر گرفته می‌شود.

چرا افراد خودشان را آزار می‌ دهند؟

دلایل خودزنی پیچیده، چندوجهی و شخصی هستند، اما پژوهش‌ها چند انگیزه اصلی را شناسایی کرده‌اند. برخلاف تصور عمومی، بسیاری از افراد خودزنی را در سکوت و بدون اینکه کسی متوجه شود انجام می‌دهند، چرا که از قضاوت، طرد یا بی‌توجهی هراس دارند.

تنظیم هیجانات منفی:

افراد ممکن است احساسات شدید و غیرقابل کنترل مانند خشم، اضطراب یا غم را تجربه کنند و از طریق خودزنی، به نوعی تسکین یا رهایی برسند.

احساس بی‌ حسی روانی:

برخی افراد احساس پوچی یا بی‌تفاوتی شدیدی دارند و خودزنی را برای «احساس کردن» انتخاب می‌کنند؛ یعنی برای یادآوری اینکه هنوز زنده‌اند.

خودتنبیهی:

افرادی که دچار احساس گناه یا نفرت از خود هستند، ممکن است خودزنی را نوعی مجازات درونی در نظر بگیرند.

جلب کمک یا توجه (در موارد محدود):

اگرچه درصد اندکی از افراد با هدف جلب کمک از اطرافیان دست به خودزنی می‌زنند، اما حتی در این موارد هم نباید این رفتار را نادیده یا سطحی تلقی کرد.

یادگیری از محیط:

تجربه آسیب در کودکی، مشاهده رفتارهای مشابه در اطرافیان یا محتوای رسانه‌ای می‌تواند به یادگیری این رفتار بینجامد.

گروه‌ های در معرض خطر

برخی افراد به دلیل شرایط زیستی، روانی یا اجتماعی خاص، بیش از دیگران در معرض خطر خودزنی قرار دارند. درک این گروه‌ها به پیشگیری و مداخله سریع کمک می‌کند.

نوجوانان و جوانان: دوره نوجوانی با تغییرات هورمونی، فشارهای اجتماعی، تحصیلی و بحران هویت همراه است. بسیاری از موارد خودزنی در این سنین آغاز می‌شود.
افراد با سابقه تروما: کسانی که تجربه سوءاستفاده جسمی، جنسی یا عاطفی داشته‌اند، بیشتر مستعد خودزنی هستند.
افراد با اختلالات روانی: مانند افسردگی، اختلال اضطراب، PTSD، OCD و به‌ویژه اختلال شخصیت مرزی.
افراد LGBTQ+: به دلیل طرد اجتماعی، تبعیض و تجربه افسردگی یا اضطراب بالاتر.
افراد منزوی یا فاقد حمایت اجتماعی: نبود ارتباط عاطفی سالم با خانواده یا دوستان، زمینه‌ساز خودزنی است.

پیامدهای خودزنی

خودزنی ممکن است در ابتدا باعث تسکین موقت شود، اما در بلندمدت آسیب‌های روانی، جسمی و اجتماعی فراوانی به همراه دارد. درک این پیامدها می‌تواند انگیزه‌ای برای مداخله و درمان باشد.

آسیب جسمی: زخم‌های دائمی، عفونت، آسیب به بافت‌ها، اعصاب یا عضلات.
مشکلات روانی بیشتر: خودزنی معمولاً اضطراب، افسردگی و احساس بی‌ارزشی را افزایش می‌دهد.
چرخه اعتیادآور: خودزنی می‌تواند اعتیادآور باشد و هر بار نیاز به شدت بیشتری برای کسب همان اثر آرام‌بخش داشته باشد.
انزوای اجتماعی: فرد از خجالت یا ترس از قضاوت، روابط اجتماعی خود را محدود می‌کند.
افزایش ریسک خودکشی: گرچه هدف اولیه خودزنی مرگ نیست، اما خطر اقدام به خودکشی را افزایش می‌دهد.

تشخیص اختلال خودزنی

تشخیص دقیق و حرفه‌ای توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی انجام می‌شود. ابزارهای ارزیابی، مصاحبه‌های بالینی و بررسی سابقه خانوادگی و رفتاری از جمله روش‌های معمول هستند.

بر اساس معیارهای DSM-5 برای تشخیص اختلال خودزنی:

فرد در حداقل 5 روز در سال اخیر، خودآسیبی کرده باشد.
این رفتار با هدف کسب آرامش روانی یا کاهش هیجانات منفی صورت گرفته باشد.
آسیب ناشی از خودزنی اختلال قابل‌توجهی در عملکرد اجتماعی، تحصیلی یا شغلی ایجاد کرده باشد.
رفتار خودزنی با نیت خودکشی نباشد (اگرچه ممکن است هم‌زمان با افکار خودکشی وجود داشته باشد).

درمان اختلال خودزنی

درمان اختلال خودزنی نیازمند برنامه‌ای جامع، بین‌رشته‌ای و متناسب با شرایط هر فرد است. بهترین نتیجه زمانی حاصل می‌شود که درمانگر و بیمار رابطه‌ای بر پایه اعتماد و همدلی ایجاد کنند.

درمان شناختی-رفتاری (CBT): شناسایی افکار منفی، الگوهای ناسالم و جایگزین‌سازی با راه‌حل‌های منطقی و سالم.
درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): مؤثرترین روش برای افرادی با اختلال شخصیت مرزی. بر پذیرش خود و یادگیری مهارت‌هایی مانند ذهن‌آگاهی، تحمل پریشانی، تنظیم هیجان و ارتباط مؤثر تمرکز دارد.
روان‌درمانی فردی: بررسی ریشه‌های روانی و عاطفی خودزنی در گذشته یا روابط فعلی.
گروه‌درمانی یا خانواده‌درمانی: گاهی درک و حمایت خانواده می‌تواند روند درمان را تسریع کند.
دارودرمانی: در صورت وجود افسردگی یا اضطراب شدید، داروهای ضدافسردگی (مانند SSRIها) یا پایدارکننده‌های خلق تجویز می‌شود.

راهکارهای پیشگیرانه

پیشگیری از خودزنی بسیار مؤثرتر و انسانی‌تر از درمان دیرهنگام آن است. برای پیشگیری، آموزش، آگاهی‌بخشی و فراهم کردن محیط‌های امن روانی ضروری است.

آموزش عمومی در مدارس و دانشگاه‌ها: ارائه مهارت‌های زندگی، مدیریت استرس، تنظیم هیجان و آگاهی از سلامت روان.
افزایش دسترسی به خدمات سلامت روان: فراهم کردن مشاوره روانی رایگان یا کم‌هزینه در مراکز آموزشی، درمانی یا آنلاین.
ایجاد بستر همدلی در خانواده: فضای غیرقضاوت‌گر و حمایت‌کننده در خانواده مانع از پنهان‌کاری نوجوانان می‌شود.
استفاده از رسانه‌ها برای آگاهی‌بخشی: بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها برای کاهش انگ و تشویق به کمک گرفتن.

جمع‌ بندی

خودزنی اختلالی پیچیده اما قابل‌درمان است. مهم است که این رفتار را نه به عنوان ضعف شخصیت، بلکه به عنوان نشانه‌ای از درد روانی عمیق در نظر بگیریم. برخورد انسانی، همدلانه و علمی با افرادی که به خودزنی مبتلا هستند، می‌تواند زندگی آن‌ها را دگرگون کند. با آموزش، گفت‌وگو و حمایت، می‌توان به کاهش این رفتار و ارتقای سلامت روان در جامعه کمک کرد.

چه امتیازی به این پست میدهید ؟